ناوبری هوایی یا رشته هوانوردی دارای سه شاخه خلبانی، مراقبت پرواز و ناوبری هوایی است که در این میان دو شاخه خلبانی و مراقبت پرواز از بین داوطلبان گروه‌های آزمایشی ریاضی و فنی و علوم تجربی دانشجو می‌پذیرند که ما در اینجا به معرفی این دو شاخه می‌پردازیم.
شاخه خلبانی تنها شاخه خلبانی که از طریق آزمون سراسری دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی دانشجو می‌پذیرد، شاخه خلبانی نظامی است که دانشجویان آن در دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری آموزش می‌بینند. هدف از پذیرش دانشجوی هوانوردی (خلبانی) در دانشگاه هوایی شهید ستاری، تربیت خلبان‌های مورد نیاز نیروی هوایی جمهوری اسلامی است. نیروی هوایی تعیین می‌کند که دانشجویان خلبانی در کدام رشته تخصصی (خلبان جنگی ، آموزشی یا مسافربری) آموزش ببینند. آنچه مهم است این است که رشته هوانوردی (خلبانی) دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری وابسته به نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی است و دانشجویان این دانشگاه از بدو ورود به دانشگاه یک دانشجوی نظامی خواهند بود و در نهایت به عنوان یک افسر مهندس یا کارشناس فارغ‌التحصیل می‌شوند.
بدون شک ايمني اولين و مهمترين هدف هر پروازي است، زيرا ايمني نه تنها باعث جلوگيري از ضايعات ناشي از خسارت يا آسيب مي‌گردد بلکه همچنين مي‌تواند در اقناع اذهان عمومي و بهبود سوددهي شرکت‌هاي هواپيمايي تجاري و مسافري مؤثر باشد. بنابراين شرکت‌هاي حاضر در صنعت هواپيمايي دريافته‌اند که سرمايه‌گذاري بر روي ايمني در تمامي سطوح شرکت، يک سياست اصولي و منطقي است.
اصول اولیهٔ ناوبری هوایی همان اصول اولیهٔ ناوبری عمومی است که شامل برنامه ریزی، ضبط و کنترل حرکت یک وسیلهٔ نقلیه از یک مکان به مکان دیگر است.
ناوبری هوایی موفق یعنی هدایت یک هواگرد از جایی به جای دیگر بدون گم شدن، بدون سرپیچی از مقررات مربوط به هواگرد و بدون به خطر انداختن ایمنی افراد در هواگرد یا روی زمین می‌باشد. ناوبری هوایی از جهات گوناگون با ناوبری زمینی و دریایی تفاوت دارد: هواگرد با سرعت نسبتاً بالایی حرکت می‌کند و در نتیجه زمان کمی برای محاسبه موقعیت خود در مسیر دارد. هواگرد معمولاً نمی‌تواند در میانهٔ آسمان بایستد تا با خیالی آسوده از موقعیت خود اطمینان پیدا کند. هواگرد به خاطر میزان سوختی که حمل می‌کند از نظر ایمنی محدودیت دارد. وسیلهٔ نقلیهٔ زمینی یا دریایی در صورت گم شدن و به پایان رسیدن سوخت می‌تواند منتظر نیروهای نجات شود، ولی برای بیشتر هواگردها عملیات نجات هنگام پرواز وجود ندارد. به علاوه برخورد با موانع مرگبار خواهد بود. بنابراین آگاهی مدام از موقعیت برای خلبانان هواگرد حیاتی است.
تکنیک‌هایی که برای ناوبری در هوا به کار می‌رود بستگی به این دارد که هواگرد در شرایط مقررات پرواز چشمی پرواز می‌کند و یا در شرایط مقررات پرواز ابزاری. چنانچه هواگرد در شرایط مقررات پرواز ابزاری پرواز می‌کند خلبان باید با به کارگیری ابزارها و کمک‌های ناوبری رادیویی مانند چراغ‌های چشمک زن یا با راهنمایی کنترل راداری مراقبت پرواز ناوبری کند. در ناوبری چشمی خلبان بیشتر با استفاده از ناوبری کور و به همراه مشاهدات چشمی با مراجعه به نقشه‌های مناسب ناوبری می‌کند. این عملیات ممکن است با به کارگیری ناوبری رادیویی صورت بگیرد.
يکي از گام‌هايي که در اين زمينه برداشته شده است، وجود متخصصين ناوبري هوايي در هواپيماهاي مسافربري، ترابري و شکاري مي‌باشد که به عنوان رکن اصلي يک پرواز ايمن محسوب مي‌شوند. ناوبر هوايي را تقريباً مي‌توان خلبان دوم ناميد؛ فردي که قبل از پرواز مسؤوليت تهيه و طراحي نقشه مسير پرواز را برعهده دارد و تعيين مي‌کند که هواپيما بايد در چه ارتفاعي، با چه سرعتي و در چه هوايي پرواز نمايد و اگر هواپيما رادار داشته باشد، ناوبر در پشت رادار مي‌نشيند و ابرهاي مختلف را شناسايي مي‌کند.
براي مثال اگر در صد مايلي هواپيما، ابرهاي باران‌زا وجود داشته باشد، او مسير جديدي را به خلبان پيشنهاد مي‌کند تا با ابرهاي باران‌زا برخورد نداشته باشد و در واقع مسير را دور مي‌زند تا با امنيت کامل هواپيما را به مقصد برساند. البته تمام هواپيماها ناوبر ندارند اما اگر هواپيمايي ناوبر داشته باشد، قدرت مانور بيشتري دارد. چون در هواي نامناسب نيز مي‌تواند پرواز کند. عده‌اي از ناوبرها نيز براي هواپيماهاي شکاري آموزش مي‌بينند (دانشگاه هوايي شهيد ستاري بيشتر در اين زمينه آموزش مي‌دهد) که اين افراد در نهايت کار پيچيده‌تر و مهم‌تري را انجام مي‌دهند چون علاوه بر فعاليت‌هاي يک ناوبر هواپيماي مسافربري يا ترابري بايد دوره‌هاي مختلفي از جمله دوره نجات خدمه از مرگ را بگذرانند و سلاح‌ها و مهمات را نيز کنترل کنند. همچنين بايد رادار هواپيماهاي دشمن را شناسايي کرده و در صورت لزوم از اسلحه هواپيما بر ضد دشمن استفاده کنند.
توانایی‌های لازم
یک خلبان به عنوان فرمانده هواپیمایی که میلیون‌ها دلار ارزش دارد، حرف اول را در هواپیما می‌زند. به همین دلیل باید آمادگی کامل را برای احراز این مسؤولیت داشته باشد که این آمادگی در سه مرحله سنجیده می‌شود. در مرحله اول داوطلب شرکت در آزمون سراسری آمادگی علمی خود را ثابت می‌کند و همچنین لازم است که رشته هوانوردی (خلبانی) را جزو یکی از ۹ انتخاب اول فرم انتخاب رشته خود درج کرده باشد. در مرحله بعد باید از لحاظ جسمی در معاینات پذیرفته شود که در این مرحله یک داوطلب علاوه بر خصوصیات ظاهری که عبارتند از:
حداکثر سن ۲۰ سال تمام (حتی اگر خدمت سربازی را انجام داده باشد نباید بیشتر از ۲۰ سال داشته باشد)، حداقل قد ۱۶۵ سانتی‌متر، داشتن وزنی متعارف باید از سلامت جسمانی کامل برخوردار باشد. مثلاً باید دید چشم او بوده و کوررنگی نداشته باشد به همین دلیل چشم داوطلب در سه مرحله معاینه می‌شود همچنین گوش و حلق و بینی و قلب یک داوطلب در سه مرحله معاینه شده و نهایتاً نوار مغزی او برداشته و دندان‌هایش معاینه می‌شود. چون برای مثال اگر داوطلبی چند عدد از دندان‌های جلو را نداشته باشد در فشار جوّ بالا دچار حالت تهوع می‌شود یا اگر بیش از ۳ یا ۴ دندانش ترمیم شده باشد، در حین پرواز مشکل خواهد داشت در نهایت در صورت سلامت جسمانی کامل، از داوطلب مصاحبه عقیدتی و حفاظتی می‌شود. یک دانشجوی خلبانی باید جسور، نترس و شجاع باشد و همچنین لازم است که عاشق این رشته بوده و فردی منضبط و منظم باشد.
درس‌های این رشته در طول تحصیل :
دروس پایه
ریاضی ، فیزیک پایه، آمار و احتمالات، معادلات دیفرانسیل.
دروس اصلی
کامپیوتر و برنامه‌نویسی، ارتعاشات عمومی، استاتیک، مبانی مهندسی برق، دینامیک عمومی، اصول ایمنی پرواز، الکترونیک عمومی، آئرودینامیک عمومی، اصول هوانوردی، موتورهای هواپیما، سیستم‌های الکتریکی و الکترونیکی هواپیما، ناوبری هوائی ، هواشناسی، فیزیولوژی هوائی، قوانین و مقررات هوانوردی.
دروس تخصصی
مقاومت مصالح، مبانی مدیریت و تحقیق در عملیات، ایرودینامیک سیالات تراکم‌پذیر، انتقال حرارت عمومی، مکانیک پرواز کاربردی، زبان تخصصی، پرواز اولیه، پرواز پایه ، پرواز پیشرفته نظامی ، پرواز تخصصی نظامی.
شاخه مراقبت پرواز
آن‌گاه که روی صندلی یک هواپیمای در حال پرواز بر فراز یکی از شهرهای بزرگ و پرجمعیت جهان نشسته‌اید، آسمان را خالی و آرام و بی‌سر و صدا و به رنگ اقیانوس آبی‌رنگ می‌بیند. اما اگر به صفحه رادار مراقبت پرواز فرودگاه آن شهر نگاه کنید، آن را همانند بزرگراهی مملو از اتومبیل مشاهده می‌کنید که با سرعتی بسیار در حال حرکت هستند. اتاق عملیات (کنترل راداری فرودگاه هواپیما) در فرودگاه هر شهر، اداره آسمان پر ترافیک آن شهر را به عهده دارد. در این اتاق، مسؤولان مراقبت پرواز با چشمانی دقیق و مراقب، تغییرات لحظه‌ای و کامپیوتری صفحات سبزرنگ رادار را زیر نظر دارند و با استفاده از رادار و رادیو، هواپیماها را در آسمان هدایت می‌کنند وبه خلبان‌ها دستور می‌دهند که به کدام سمت گردش کنند، اوج بگیرند، فرود آیند و سرعتشان را زیاد یا کم کنند تا تداخلی پیش نیاید و از ایمنی کامل برخوردار گردند. شاخه مراقبت پرواز به آموزش و پرورش متخصصان برج مراقبت پرواز می‌پردازد. افرادی که در برج مراقبت، کنترل هواپیماهای مسافربری و شکاری را برعهده دارند تا هنگام پرواز، بلند شدن و نشستن، تداخلی به وجود نیاید و هواپیما فرود یا پروازی ایمن داشته باشد. یک متخصص مراقبت پرواز اطلاعات لازم را در زمینه نحوه وزش باد، نوع هوا و سمت باند پروازی از برج مراقبت پرواز گرفته و براساس آن، هواپیما را هدایت می‌کند. در ضمن کارکنان مراقبت پرواز، اولین کسانی هستند که از وقوع سانحه آگاه می‌شوند بنابراین ضمن رعایت دستورالعمل مربوط، باید با سریعترین وسیله ممکن برای نجات سرنشینان هواپیمای سانحه دیده و از بین نرفتن آثار و شواهد و مدارک مؤثر در بروز سانحه اقدام نمایند.
توانایی‌های لازم
پای میکروفون صحبت کردن، یک توانایی است و مراقب پرواز باید از این توانایی برخوردار باشد؛ یعنی باید بتواند در هر شرایطی اطلاعات لازم را در اختیار خلبان‌ها قرار دهد. برای مثال اگر هوا خراب باشد و خلبان هم دچار اضطراب و هیجان شده باشد، این مسؤول مراقبت پرواز است که می‌تواند به خلبان آرامش دهد و باعث شود که هواپیما ایمن بر زمین بنشیند. همچنین یک مراقب پرواز باید به زبان انگلیسی مسلط باشد. چون باید با خلبان‌ها انگلیسی صحبت کند و خلبان‌ها نیز به زبان انگلیسی پاسخ بدهند.
درس‌های این رشته در طول تحصیل
دروس پایه
ریاضی عمومی، فیزیک، مبانی و برنامه‌ریزی کامپیوتر، معادلات دیفرانسیل.
دروس اصلی
مبانی مهندسی برق، مکانیک، نقشه‌کشی و نقشه‌خوانی هوانوردی، الکترونیک عمومی، سیستم‌های کمک ناوبری، ناوبری، هواشناسی عمومی، سرویس هواشناسی، هوانوردی، مکانیک پرواز، زبان تخصصی، فرودگاه‌ها، حقوق هواپیمایی، مبانی مدیریت، اصول مخابرات، اصول رادار، کاربرد کامپیوتر و اتوماسیون در مراقبت پرواز، آمار و احتمالات مهندسی.
دروس تخصصی
مراقبت هوانوردی و طرح پرواز، سرویس‌های ترافیک هوایی، سرویس‌های اطلاعاتی هوانوردی، دستورالعمل‌های ناوبری و مراقبت پرواز (کنترل منطقه‌ای، کنترل تقرب و ارتفاع‌سنجی، برج کنترل) ، دستورالعمل‌های کنترل هواپیما به وسیله رادار، آموزش عملی رادار، تجسس و نجات، بررسی سوانح، طراحی دستورالعمل‌های پرواز، عملیات هواپیمایی، صلاحیت پرواز، سیستم ناوبری، ارتباطات و نظارت ماهواره‌ای، روش تدریس هواپیمایی، سیمولاتور برج کنترل، سیمولاتور کنترل منطقه‌ای، سیمولاتور تقرب پرواز.
موقعیت شغلی در ایران
شاخه خلبانی تنها در دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری ارائه می‌شود و تمامی دانشجویان این دانشگاه از بدو ورود بورسیه می‌شوند و با درجه ستوان دومی فارغ‌التحصیل می‌گردند و در طول خدمت در نیروی هوایی، مسکنی مناسب و مطابق ضوابط نیروی هوایی دریافت می‌کنند. شاخه مراقبت پرواز نیز در دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری و دانشکده صنعت هواپیمایی کشوری ارائه می‌شود. گفتنی است تعدادی از دانشجویان دانشکده صنعت هواپیمایی کشوری از ترم دوم تحصیلی ، در صورت احراز شرایط با توجه به نیاز شرکت‌های هواپیمایی بورسیه خواهند شد و در صورت سپردن تعهد خدمت از انجام خدمت وظیفه معاف می‌شوند
