زندگی نامه حضرت الیاس

«وَ زَكَرِیا وَ یحْیی وَ عِیسَی وَ اِلْیاسَ كُلٌ مِنَ الصَّالِحِینَ»؛ (1) «و زكریا و یحیی و عیسی و الیاس، همه از صالحان بودند.»
«وَ اِنَّ اِلْیاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ اِذْ قَالَ لِقَومِهِ اَلَا تَتَّقُونَ اَتَدْعُونَ بَعْلاً وَ تَذَرُونَ اَحْسَنَ الْخَالِقِینَ اللَّهَ رَبَّكُمْ وَ رَبَّ آبَائِكُمُ الْاَوَّلِینَ فَكَذَّبُوهُ فَاِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ اِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ وَ تَرَكْنَا عَلَیهِ فِی الْآخِرِینَ سَلَامٌ عَلَی أِلْ یاسِینَ اِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ»؛ (2) «و الیاس از رسولان [ما] بود. [به خاطر بیاور] هنگامی كه به قومش گفت: آیا تقوا پیشه نمی كنید؟ آیا بتِ بعل را می خوانید و بهترین آفریدگارها را رها می سازید؟ خدایی كه پروردگار شما و پروردگار نیاكان شماست. اما آنها او را تكذیب كردند؛ ولی به یقین همگی [در دادگاه عدل الهی] احضار می شوند، مگر بندگان مخلص خدا. ما نام نیك او را در میان امتهای بعد باقی گذاشتیم. سلام بر الیاسین! ما این گونه نیكوكاران را پاداش می دهیم. او از بندگان مؤمن ماست.»

حضرت الياس علیه السلام از انبياي بني اسرائيل است. وی از صالحین و از جمله پیامبران برترى يافته از سوى خدا بر تمام مردم عصر خويش می باشد. نام او در قرآن کریم‌ دو بار آمده وذكر او براى سومين بار در صورتى صحيح است كه مراد از «الياسين» در سوره صافات او باشد؛در صورتی که عده ای معتقدند مراد، آل محمد صلی الله علیه و آله است.

الیاس یا ایلیا (به عبری: אליהו الیاهو به معنی یهوه خدای من است; به انگلیسی: Elias یا Elijah) پیامبر قوم اسراییل در زمان پادشاهی شمالی اسراییل در زمان اهب بود. نام او در کتاب پادشاهان از عهد عتیق ذکر شده است. بر اساس کتاب پادشاهان الیاس از پرستش یهوه در برابر پرستش بعل دفاع کرد او مرده را زنده کرد، از آسمان به درخواست او آتش بارید و در یک تندباد گرفتار شد. در کتاب ملاکی بازگشت الیاس قبل از “روز بزرگ و دهشتناک خداوند” پیشبینی شده است و از این رو او در اتفاقات آخرالزمان نقش مهمی دارد. از الیاس در تلمود، میشنا، عهد جدید و قرآن نیز نام برده شده است.
اسم الیاس
الیاس اسم عَلَم و غیر عربی می باشد. (3)
علامه شعرانی پیرامون نام وی می گوید:
«الیاس به زبان عِبْری، ایلیاء می باشد و سین آن تصرف زبان یونانی است كه به اصطلاح آنان در زبان عربی مشهور گشته؛ چنان كه یونس هم یوناء است و سین آن یونانی است و در بعضی اخبار به همان لهجه عبری ایلیاء نیز مذكور است.» (4)
در نقلی آمده:
«شش تن از انبیایی كه نامشان در قرآن آمده، دو نام دارند: محمد و احمد، ابراهیم و ابراهام، یعقوب و اسرائیل، یونس و ذوالنون، الیاس و الیاسین، و عیسی و مسیح.» (5)
در تورات نیز نام وی ایلیاء ثبت شده است. (6)

دودمان الیاس علیه السلام
پیرامون پدر و اجداد حضرت الیاس علیه السلام نظرات گوناگونی مطرح شده است كه به نظر مشهور اشاره می شود:
وی از ذریه حضرت ابراهیم علیه السلام می باشد؛ چنان كه آیه قرآن این مطلب را تأیید می كند: «وَ تِلْكَ حُجَّتُنَا ءاتَینَاها اِبْراهِیمَ عَلَی قَوْمِهِ… وَ مِنْ ذِرِیتِهِ… وَ زَكَرِیا وَ یحْیی وَ عِیسَی و اِلْیاسَ.» (7) علامه مجلسی می گوید: «ابن عباس و اكثر مفسرین بر این باورند كه الیاس از انبیاء بنی اسرائیل و از اولاد هارون بن عمران می باشد.» (8)

ویژگیهای الیاس علیه السلام
وی دارای ویژگیهای برجسته ای بوده است؛ از جمله وی بسیار فصیح و بلیغ بوده (9) و توانایی هفتاد پیامبر را داشته و در شدت و قوت همانند موسی علیه السلام بوده (10) و همانند بعضی از انبیاء در دست راست خویش انگشتر به دست می كرده است. (11)

سیمای الیاس علیه السلام در قرآن
نام او فقط دو مرتبه در قرآن كریم در آیه 85 سوره انعام و آیات 123 تا 132 سوره صافات ذكر شده است.
ویژگیهای الیاس علیه السلام در قرآن به ترتیب ذیل می باشد:
1. از ذریه حضرت ابراهیم علیه السلام بوده؛
2. از هدایت ویژه خداوند برخوردار شده؛
3. علاوه بر مقام نبوت و رسالت، در زهد و بی اعتنایی نسبت به دنیا نمونه بوده؛ (12)
4. دارای كتاب بوده؛
5. دارای منصب قضاوت بوده؛
6. دارای مقام نبوت بوده؛
7. یكی از عبادت كنندگان بوده؛
8. سلام خداوند و ملائكه و انس و جن بر الیاس علیه السلام تعلق گرفته است. (13)

الیاس علیه السلام كیست؟
در میان نظرات گوناگون كه الیاس علیه السلام را الیسع، (14) ادریس (15) یا ذوالكفل علیهم السلام (16) دانسته اند، طبق ظاهر قرآن و نصوص متقن تاریخی، الیاس همان ایلیاء بوده و پیامبری غیر از پیامبران یاد شده می باشد.

پیامبری الیاس علیه السلام
وی یكی از انبیاء بنی اسرائیل بعد از زمان یوشع علیه السلام می باشد (17) كه بر اهل «بَك» لبنان مبعوث شد. (18)
«آخاب» پادشاه خونخوار بنی اسرائیل بود كه الیاس علیه السلام در زمان این پادشاه مبعوث شد. در باره این پادشاه چنین گفته اند:
«آخاب هفتمین پادشاه بنی اسرائیل می باشد كه 874 سال قبل از میلاد مسیح به جای پدر خود به پادشاهی رسید و مدت 22 سال سلطنت كرد. تاریخِ هیچ یك از سلاطین یهود مثل تاریخ آخاب حزن انگیز نیست. همسرش «ایزابل» دختر «اتباعل» پادشاه بت پرست مغرور و متكبر و غیور «صور» لبنان بود و از آثار وی پرستش «بعل» و «عشتاروت» در بنی اسرائیل بود. بدین خاطر، خانه ای برای «بعل» و «عشتاروت» در «سامره» بنا كرده، تمثال آن دو بت را در آنجا بنا نهاده و بدین ترتیب، بت پرستی و شرارت رواج كلی یافته و پیغمبران خدا كشته شده، پرستش خدای حقیقی ممنوع شد.» (19)
در این دوران كه بت پرستی و شرك رواج یافت و مردم نذورات خود را در این معابد قرار می دادند و چیزی جز ظواهر تورات باقی نمانده بود، حضرت الیاس علیه السلام مبعوث شد و با پرستش بت «بعل» توسط مردم آن منطقه مخالفت كرد (20) و خطاب به قوم خود فرمود: «اَلاَ تَتَّقُونَ»؛ (21) «آیا تقوا پیشه نمی كنید.» «اَتَدْعُونَ بَعْلاً وَ تَذَرُونَ اَحْسَنَ الْخَالِقِینَ اللَّهَ رَبَّكُمْ وَ رَبَّ آبَائِكُمُ الاَْوَّلِینَ»؛ (22) «بهترین پروردگار را رها كرده و به سوی بَعل روی آورده اید، خداوند پروردگار شما و پدرانتان است.» برخی از آیه فوق چنین استفاده كرده اند كه قوم الیاس علیه السلام مدت زیادی را در شرك و پرستش بت «بعل: سپری كرده بودند؛ چرا كه الیاس علیه السلام به آنها گفت كه خداوند رب شما و پدرانتان است و این تذكری بر اشتباه بودن پرستش پدران آنان می باشد. (23)

مبارزه الیاس علیه السلام با بت «بَعْل»

همان گونه كه در عصر برخی از پیغمبران همانند حضرت نوح علیه السلام بتهایی به نام «ودّ، سواع، یغوث، یعوق و نسر» مورد پرستش بت پرستان بود، در عصر حضرت الیاس علیه السلام نیز بتی به نام «بَعْل» مورد پرستش بوده است. (24) «بعل» اسم كنعانی است و معنای آن «رب العهد»، یعنی صاحب عهد می باشد. (25) مرحوم بحرانی به نقل از علی بن ابراهیم در تفسیر خود می نویسد: «قوم الیاس علیه السلام بتی به نام «بعل» را می پرستیدند.» بعد، روایتی نقل می كند كه در آن «بعل» به معنای رب به كار رفته است. (26) در اینكه «بعل» سَمبُل و بتی برای پرستش بوده، هیچ شكی نیست؛ ولی اختلافی كه در این میان مطرح است، در باره واقعیت آن می باشد كه آن «بعل» چه بوده است. برخی آن را یك بت سنگی می دانند. (27) برخی دیگر می گویند: «بعل» بتی است كه از طلا درست شده و طول آن بیست ذراع بوده و چهار طرف داشته است كه مردم به آن احترام گذاشته، پرستش می كردند؛ به حدی كه چهار صد خادم و نگهبان داشته است. شیطان داخل آن می رفته و شریعت باطل را به مردم القاء می كرده و آنها را گمراه می كرده است؛ بدین صورت كه خادمان آ ن بت، صدای شیطان را می شنیده و آن را حفظ كرده و به مردم «بك» لبنان یاد می داده اند؛ لذا به این منطقه «بعلبك» می گویند. (28) برخی دیگر می گویند: «بعل» نام زنی بود كه مردم او را عبادت می كردند. (29)

الیسع علیه السلام دستیار الیاس علیه السلام

نقل شده كه در مدت پیامبری الیاس علیه السلام، الیسع علیه السلام دستیار وی بوده (30) و همو بوده كه از طرف الیاس علیه السلام نزد «آخاب» رفته و او را به پرستش خداوند دعوت كرده است. (31) همان گونه كه الیاس علیه السلام «آخاب» را از شرك و بت پرستی بر حذر می داشت، همواره مردم را نیز به این مهم دعوت می كرد؛ ولی قوم الیاس علیه السلام با وی مخالفت كرده، او را تكذیب می كردند؛ چنان كه قرآن كریم در این باره می فرماید: «فَكَذَّبُوهُ فَاِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ»؛ (32) «اما آنها او را تكذیب كردند، پس همگی احضار می شوند.»

نقل شده است: وقتی الیاس علیه السلام بر قوم خود به خاطر عدم پرستش خداوند غضب كرد، از خداوند طلب كرد كه هفت سال بر قوم او باران نفرستد. پس دعای الیاس علیه السلام مستجاب شد و قحطی و گرسنگی و مرگ و میر میان آنان بسیار شد، قوم الیاس علیه السلام به خود آمده و به نشانه ندامت و پشیمانی نزد الیاس علیه السلام رفته و طلب بخشش كرده، از او خواستند كه از خداوند درخواست باران كند.
چون شب شد، الیاس علیه السلام به مناجات ایستاد و دعا كرد و به الیسع علیه السلام گفت: به اطراف آسمان بنگر! الیسع علیه السلام گفت: ابری می بینم كه بلند می شود. الیاس علیه السلام گفت: بشارت باد تو را كه باران می آید. (33)

پایان پیامبری
زمانی كه مبارزات الیاس علیه السلام با شرك و ظلم شدت گرفت، «ایزابل» همسر «آخاب» الیاس علیه السلام را به خروج از حكومت «آخاب» متهم كرد و او را نزد پادشاه، مخالف و شورشی جلوه داد و بدین ترتیب، دستور دستگیری و قتل وی از طرف «آخاب» صادر شد. وی نیز به دستور خداوند روانه كوهها و بیابانها شد. (34) طبق نقلی، الیاس علیه السلام به غاری در كوه «قاسیون» واقع در دمشق پناه برد و 10 سال در آنجا پنهان بود. (35)

علامه مجلسی می نویسد: «زمانی كه پیامبری الیاس علیه السلام به پایان رسید، خداوند به الیاس علیه السلام بال داد و لباس نور بر او پوشانید و او را به آسمان برد و الیاس علیه السلام عبای خود را از آسمان برای الیسع علیه السلام به زیر انداخت و حق تعالی الیسع علیه السلام را به پیامبری برگزید (36) و وحی به سوی او فرستاد و او را تقویت كرد.» (37)

ثعالبی می گوید: «عبایی كه الیاس علیه السلام از آسمان برای الیسع علیه السلام فرو فرستاد، علامت و نشانه ای بر پیامبری الیسع علیه السلام می باشد.» (38) و بدین ترتیب، الیسع علیه السلام بعد از وی به پیامبری رسید. (39)

نقل شده كه پس از بالا رفتن الیاس علیه السلام به آسمان و شروع پیامبری الیسع علیه السلام، اوضاع حكومت «آخاب» دگرگون شد و پادشاه دیگری با وی جنگ و ستیز كرد و او و همسرش را كشت و بر اوضاع مسلط گردید. (40) برخی دیگر كیفیت غیبت الیاس علیه السلام را این گونه بیان كرده اند: «روزی الیاس علیه السلام همراه دستیارش الیسع علیه السلام، رودخانه اردن را شكافت و به آن وارد شد و سپس سوار بر ابر گردید و غایب شد.» (41)

زنده بودن الیاس علیه السلام افسانه یا حقیقت؟
مشهور معتقد به زنده بودن الیاس می باشند. البته، مدارك و شواهدی كه به گونه ای بر زنده بودن الیاس نبی علیه السلام دلالت دارند، (42) خدشه دار و بعضاً دروغ و سست و بی پایه و اساس می باشند. با این حال، مقدس اردبیلی زمانی كه بر اثبات غیبت حضرت مهدی علیه السلام دلائلی اقامه می كند، یكی از آنها را غیبت عیسی و خضر و الیاس علیهم السلام می داند و ادعای اتفاق بر غیبت آنها می كند. (43)
آنچه می توان به عنوان یكی از ریشه های پیدایش این نظریه (زنده بودن الیاس علیه السلام) بیان كرد، پنهان شدن وی از دست «آخاب» در كوه به مدت 10 سال می باشد كه این مدت نیز به جاودانه بودن عمر وی ربطی ندارد؛ چرا كه پس از آن به قوم خویش باز گشت و آنچه كه ثابت است، همین مطلب می باشد؛ لذا بعضی از علماء برای امكان غیبت حضرت مهدی علیه السلام به غیبت ده ساله حضرت الیاس علیه السلام استناد كرده اند. (44)
این اثر پای حضرت آدم علیه السلام است و این مكان نشستن ایشان می باشد. اینجا جای اثر هابیل علیه السلام و اینجا اثر شیث علیه السلام و اینجا جای اثر دانیال و الیسع و الیاس علیهم السلام و… می باشد

با این وصف، آنچه كه اصل و روند طبیعی بشر می باشد، این است كه تمامی انسانها از پل مرگ عبور می كنند، مگر موارد خاص كه این موارد خاص و استثناء همانند حضرت عیسی علیه السلام باید با مدارك و شواهدی متقن اثبات شود؛ در حالی كه اثبات زنده بودن حضرت الیاس علیه السلام امری بسیار مشكل می باشد.

كتاب الیاس علیه السلام
از ظاهر آیه شریفه «وَ ءاتَینَاهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ» (45) چنین برداشت می شود كه الیاس علیه السلام دارای كتاب بوده است؛ اما در كتب تاریخی چنین آمده: انبیاء بنی اسرائیل كه همانند الیاس علیه السلام بعد از حضرت موسی علیه السلام مبعوث شده اند، برای زنده كردن تورات آمده بودند و كتاب جدیدی بر آنها نازل نشد و فقط نقش آنها زنده كردن احكامی كه از تورات تعطیل شده بود، می باشد. (46)
همچنین گفته شده: الیاس نبی علیه السلام صاحب كتاب نبود؛ زیرا به هیچ وجه خبری از نویسندگی او، به جز نامه ای كه به «یهورام» پادشاه یهودا نوشت، نیست. (47)
اما با توجه به ظاهر آیه یاد شده، الیاس نبی علیه السلام دارای كتاب بوده و اصل كتاب داشتن وی قابل انكار نیست. آنچه كه مورد بحث است، محتوای كتاب می باشد كه آیا این كتاب سَمبُل و نشانه شریعت جدید است و یا یك سری احكامی كه در راستای زنده كردن تورات بوده، می باشد؛ چنان كه این معنا را ظاهر آیه 87 سوره بقره تأیید می كند: «وَ لَقَدْ آتَینَا مُوسَی الْكِتَابَ وَ قَفَّینا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ»؛ «ما به موسی كتاب دادیم و بعد از او، پیامبرانی پشت سر هم فرستادیم.» مثلاً صحیفه هایی از آسمان برای وی نازل می شده، همانند حضرت ادریس علیه السلام و شیث علیه السلام و… و به تناسب موقعیت، احكام تورات را تبلیغ می كردند و به این نحو تورات را زنده می كردند. (48) با این بیانات، ظاهراً گزینه دوم صحیح به نظر می رسد.
بنابراین، اختلافی بین ظاهر آیه و كلام مورخین وجود نخواهد داشت.

معجزات الیاس علیه السلام
نقل شده كه كوهها و درندگان، و سایر موجودات در اختیار و تحت فرمان وی بوده است و خداوند، توانایی هفتاد پیغمبر را به وی عطا كرده بود و در ثابت قدم بودن در عقیده و در پایداری از حق و ایستادگی در برابر باطل همانند موسی علیه السلام بود. (49)
یكی از معجزات الیاس نبی علیه السلام راه رفتن روی آب می باشد و این معجزه را نیز حضرت مهدی علیه السلام برای اثبات امامت خویش به مردم و منكرین نشان خواهد داد؛ چنان كه نقل شده است:
«زمان ظهور امام زمان علیه السلام شخصی از ماوراء النهر می آید و از آن حضرت معجزه الیاس علیه السلام را طلب می كند. امام آیه «وَ مَنْ یتَوَكَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» (50) را تلاوت كرده و بر روی آب دجله رفته، هیچ جای بدن ایشان خیس نمی شود.» (51)

 
قدمگاه الیاس علیه السلام
علی بن عاصم كوفی می گوید:
«بر امام حسن عسكری علیه السلام وارد شدم. ایشان فرمود: به زیر پایت بنگر و به آنچه كه بر آن پا نهادی دقت كن؛ زیرا آن فرشی است كه بسیاری از پیامبران و مرسلین و ائمه بر روی آن نشسته اند. سپس فرمود: نزدیك تر بیا! عاصم می گوید: وقتی كه نزدیك امام شدم، دست شریفشان را بر صورتم نهاد و قدرت بینایی عالَم دیگر را یافتم و دیدم بر آن فرش اثری از جای پا و نقشهایی است. فرمود: این اثر پای حضرت آدم علیه السلام است و این مكان نشستن ایشان می باشد. اینجا جای اثر هابیل علیه السلام و اینجا اثر شیث علیه السلام و اینجا جای اثر دانیال و الیسع و الیاس علیهم السلام و… می باشد.» (52)
ابن بطوطه نیز در سفرهای خود مكانها و قدمگاههایی كه به خضر و الیاس علیهما السلام نسبت داده شده است را به تفصیل ذكر می كند. (53)

مناجات الیاس علیه السلام از زبان امام صادق علیه السلام
مفضل بن عمر می گوید: «همراه عده ای به خانه امام صادق علیه السلام رفتیم و خواستیم اجازه ورود بگیریم كه صدایی از داخل خانه امام شنیدیم كه عربی نبود. گمان كردیم به زبان سریانی می باشد و بعد صدای گریه امام را شنیدیم و ما نیز به گریه امام، گریستیم. سپس خادم امام آمد و اجازه ورود داد. نزد امام رفتیم و آنچه را كه شنیدیم، بازگو كردیم. امام فرمود: درست است، یاد الیاس نبی علیه السلام كردم. وی از عُبّاد انبیاء بنی اسرائیل می باشد و آنچه را كه الیاس علیه السلام در سجده هایش با خدا زمزمه می كرد، گفتم كه به زبان سریانی بود. به خدا قسم! تا به حال هیچ قسّی و جاثلیقی (54) به فصاحت زبان الیاس علیه السلام نبوده است. سپس امام مناجات الیاس علیه السلام را به زبان عربی برای ما بازگو كرد و فرمود: الیاس علیه السلام در سجده هایش با خدای خود چنین مناجات می كرد: «اَ تُرَاكَ مُعَذِّبِی وَ قَدْ اَظْمَأْتُ لَكَ هَوَاجِرِی أَ تُرَاكَ مُعَذِّبِی وَ قَدْ عَفَّرْتُ لَكَ فِی التُّرَابِ وَجْهِی أَ تُرَاكَ مُعَذِّبِی وَ قَدِ اجْتَنَبْتُ لَكَ الْمَعَاصِی أَ تُرَاكَ مُعَذِّبِی وَ قَدْ أَسْهَرْتُ لَكَ لَیلِی؛ (55) آیا مرا عذاب می كنی، در حالی كه ممتازترین چیزهای خود را تشنه [و شیفته] تو ساخته ام! آیا مرا عذاب می كنی، در حالی كه صورتم را برای تو در خاك نهاده ام! آیا مرا عذاب می كنی، در حالی كه برای تو از گناهان دوری كرده ام! آیا مرا عذاب می كنی، در حالی كه شبم را برای تو بیدار بوده ام!»
سپس به الیاس علیه السلام وحی شد كه سرت را بردار! من تو را عذاب نمی كنم. الیاس علیه السلام به خداوند گفت: اگر مرا عذاب كردی چه؟ مگر من عبد و تو رب نیستی؟ خداوند به وی وحی فرستاد كه سرت را بردار! من تو را عذاب نمی كنم و خلف وعده نیز نخواهم كرد.»

مراد از «سلام علی الیاسین»
یكی از آیاتی كه میان مفسرین بحث و گفتگوی فراوانی پیرامون آن شده است، آیه یاد شده (صافات/130) می باشد كه مراد از الیاسین چیست؟ عده ای از مفسرین از جمله كلبی و ابن عباس آیه را «آل یاسین» (یعنی اهل بیت پیامبرعلیهم السلام) قرائت كرده اند و عده ای از محدثین بنام اهل سنت از جمله ابن ابی حاتم، طبرانی، ابن مردویه و سیوطی (56) و از علماء شیعه، علی بن ابراهیم قمی، فیض كاشانی و علامه بحرانی (57) آن را نقل و قبول كرده اند.
همان گونه كه بیان شد، مراد از آل یاسین، اهل بیت پیغمبرعلیهم السلام می باشد، ولی زمخشری و فخر رازی آل یاسین را این گونه تفسیر می كنند:
«یاسین پدر الیاس علیه السلام بوده كه لفظ آل به آن اضافه شده است.» (58)
عده دیگری از مفسرین آن را یكی دیگر از نامهای الیاس علیه السلام می دانند، همانند میكایل و میكائیل، جبریل و جبرئیل. (59)
برخی دیگر مراد از آیه را قوم و پیروان الیاس علیه السلام می دانند. (60)

نقد و بررسی
در نقد كلام كسانی كه الیاسین را قوم و پیروان حضرت الیاس علیه السلام تفسیر كرده اند، گفته شده است: سلام در قرآن مختص معصومین می باشد و در هیچ كجای قرآن به پیروان معصومین سلام نشده است. (61)
برخی از متأخرین برای اثبات اینكه الیاسین همان حضرت الیاس علیه السلام می باشد، چنین گفته اند:
1. به دلیل اینكه بعد از آیه «سلام علی الیاسین» به فاصله یك آیه می فرماید: «اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ»، بازگشت ضمیر مفرد به الیاسین، دلیل بر این مطلب است كه او یك نفر بیشتر نبوده كه همان الیاس علیه السلام می باشد.

2. دلیل دیگر اینكه آیات چهارگانه ای كه در پایان ماجرای الیاس علیه السلام آمده، عیناً همان آیاتی است كه در پایان داستان نوح و ابراهیم و موسی و هارون علیهم السلام آمده است و هنگامی كه این آیات را كنار هم قرار می دهیم، در می یابیم سلامی كه از سوی خداوند در این آیات ذكر شده، به همان پیامبری است كه در صدر سخن آمده است. بنابراین، در آیه مورد بحث هم سلام بر الیاس خواهد بود. (62)
كلام زمخشری و فخر رازی نیز صِرف ادعاست و شاهدی بر آن وجود ندارد.
پیرامون آل یاسین باید گفت: در كتب حدیثی و تفسیری معتبر شیعه و اهل سنّت، حدیثی با سندهای گوناگون منعكس شده است و در آن به جای الیاسین، آل یاسین قرائت شده و به آل محمدصلی الله علیه وآله تفسیر شده است. (63)
علامه مجلسی بعد از ذكر اختلافات در آل یاسین می فرماید: «ظاهراً بر چنین قرائت و روایتی اتفاق نظر وجود دارد، ولی بعضی به خاطر تعصبات نادرست این احتمال را (آل یاسین) با اینكه مطابق روایات می باشد، مرجوح و نادرست می دانند.» (64)

نتیجه
با بیانات گذشته آشكار شد كه آنچه ظاهراً صحیح به نظر می رسد، این است كه الیاسین نام دیگر الیاس علیه السلام می باشد. درباره قرائت آل یاسین نیز باید گفت: با اینكه بعضی از اسناد روایات قابل خدشه می باشد، با این حال برخی از معاصرین برای حل این مشكل دو راهكار ارائه داده اند:
اول اینكه چون روایات خلاف ظاهر قرآن می باشد، آنها را كنار گذاریم و دیگر اینكه بگوییم این روایات بیانگر بطن آیه می باشد. (65) كه در این صورت اختلافی وجود نخواهد داشت.

توضیحات مختصر

در قرن نهم قبل از میلاد، پادشاهی اسراییل که تحت حکومت سلیمان متحد شده بود به دو پادشاهی اسراییل و یهودا تقسیم شد. پادشاهی یهودا اورشلیم را به عنوان مرکز پرستش نگاه داشت ولیکن پادشاهی اسراییل تصمیم گرفت که معبد جدیدی در سرزمین خود بسازد و روحانیونی غیر از لاویان انتخاب کند و حتی معابدی برای بعل خدای کنعانیان بسازد. اومری پادشاه اسراییل با کنعانیان متحد شد و پسر خود اهب را به عقد دختر کاهن بعل درآورد. این کار باعث شد در مدتی اقتصاد اسراییل بهبود یابد و آرامش نسبی به دست آید. ولیکن این امر باعث خشم شدید پیامبران اسراییل که به قانون موسی به شدت پایبند بودند شد. اهب برای راضی کردن کنعانیان و همسر خود اجازه داد که در کاخ او بعل پرستش شود و همسرش گروه زیادی از کاهنین بعل و آشترا را به اسراییل بیاورد. در این زمان الیاس وارد داستان می‌شود. الیاس اهب را از خشم خدا می‌ترساند و به او وعده مجازات خشکسالی می‌دهد زیرا او در برابر خداوند گناه کرده است. بعد از این اتفاق خداوند به الیاس می‌گوید که از اسراییل خارج شود و در محلی نزدیکی اردن خود را مخفی کند و در این زمان کلاغها به دستور خدا برای او غذا می‌آورند. وقتی خشکسالی شروع می‌شود خدا به الیاس می‌گوید که به نزد زنی بیوه در شهر زرفاتو در فینیسیه برود. الیاس به نزد آن زن می‌رود و از او درخواست غذا می‌کند.

او به الیاس می‌گوید که به قدر کافی غذا ندارد تا خود و پسرش را زنده نگهدارد. الیاس به او می‌گوید که خداوند اجازه نخواهد داد که ذخیره آرد و روغن او تمام شود “نترس… این چیزی است که پرودگار، خدای اسراییل، می‌گوید: ظرف آرد تمام نشده و ظرف روغن خشک نخواهد شد تا زمانی که باران بر زمین ببارد.” آن زن به الیاس اعتماد کرده و آخرین غذای خود را به او می‌دهد و وعده الیاس محقق می‌شود و آن زن به دلیل ایمان خود آمرزش میابد. خدا به آن زن من (غذایی که خدا به قوم اسراییل در بیابان فرستاد) بهشتی می‌دهد ولیکن غذای خود را از مردم بی ایمان دریغ می‌کند. کمی بعد از این فرزند آن زن می‌میرد و آن زن گریه کرده و می‌گوید :آیا نزد من آمدی که گناهان مرا یادآوری کرده و فرزند مرا بکشی؟ الیاس که از ایمان آن زن شگفت زده می‌شود از خداوند درخواست می‌کند که قدرت خود را نشان داده و فرزند آن زن را به دنیا بازگرداند. خداوند “درخواست الیاس را می‌شنود و روح فرزند آن زن به بدنش بازگردانده می‌شود و او زنده می‌شود” این اتفاق اولین باری است که در تورات از زنده شدن مردگان صحبت می‌شود. این زن که از نژاد اسراییل نبود بهترین آمرزش را دریافت می‌کند و می‌گرید “صحبت خداوند که از دهان تو خارج می‌شود درست است” او حرفی می‌زند که مردم اسراییل آن را قبول نکردند. بعد از سه سال خشکسالی خدا به الیاس می‌گوید که به نزد اهب بازگشته و پایان خشکسالی را خبر دهد. دلیل این امر توبه اسراییل نبوده و بلکه خدا قصد دارد قدرت خود را به اسراییل نشان دهد. در راه الیاس با عبیدیا ملاقات می‌کند که ۱۰۰ پیامبر اسراییل را مخفی کرده است در زمانی که اهب و همسرش آنها را می‌کشتند. الیاس عبیدیا را به نزد اهب می‌فرستد تا بازگشت خود را اعلام کند. وقتی اهب با الیاس ملاقات می‌کند او را مشکلساز اسراییل می‌خواند. الیاس اهب را مشکلساز می‌خواند که پرستش خدایان دروغین را همگانی کرده است. الیاس خطاب به اهب و مردم اسراییل فریاد می‌زند:

مردم از قدرت سخن الیاس ساکت می‌شوند. لغت استفاده شده برای دودلی معادل لغت رقصیدن در عبری است و کنایه‌ای هم به رقص کاهنین بعل برای خدایشان دارد. الیاس کاهنین بعل را به مبارزه می‌طلبد. مردم اسراییل، ۴۵۰ کاهن بعل و ۴۰۰ کاهن آشترا به کوه کارمل احضار می‌شوند. دو قربانگاه ساخته می‌شود یکی برای بعل و دیگری برای یهوه. چوب بر روی قربانگاهها گذاشته می‌شود و دو گاو کشته شده و تکه‌تکه می‌شوند و بر روی قربانگاه قرار می‌گیرند. الیاس به کاهنین بعل می‌گوید برای آتش خدای خود دعا کنند. آنها از صبح تا ظهر بدون موفقیت دعا می‌کنند و الیاس آنها را مسخره می‌کند. آنها خودزنی کرده و خون خود را بر روی قربانگاه می‌ریزند. آنها به دعا تا بعد از ظهر ادامه می‌دهند ولی موفقیتی نمیابند. الیاس درخواست می‌کند که چهار ظرف بزرگ از آب پر شده و سه بار بر روی قربانگاه یهوه ریخته شود. او از خداوند درخواست می‌کند که قربانی او را قبول کند. آتش از آسمان میاید و تمامی قربانی، قربانگاه، آبهای ریخته شده و حتی سنگهای قربانگاه را می‌بلعد. الیاس از این اتفاق استفاده کرده و درخواست کشته شدن کاهنین بعل را می‌دهد. الیاس برای باریدن باران دعا می‌کند و باران شروع می‌شود.

همسر اهب جزبل که از کشته شدن کاهنین بعل عصبانی شده است الیاس را تهدید به مرگ می‌کند. الیاس به بیر شبا در یهودا فرار می‌کند و در بیابان می‌گردد. الیاس در زیر درخت رتم می‌نشیند و از خداوند درخواست مرگ می‌کند. او به خواب می‌رود. فرشته‌ای از جانب خداوند آمده و به او دست می‌زند و او رابیدار کرده و به او می‌گوید که بخورد و بنوشد. وقتی بیدار می‌شود ظرف آب و نانی را در کنار خود پیدا می‌کند. او می‌نوشد، می‌خورد و دوباره به خواب می‌رود. فرشته دوباره به سراغ او میاید و می‌گوید که بنوشد و بخورد زیرا راه درازی در پیش دارد. الیاس به مدت ۴۰ روز و ۴۰ شب در کوه هورب می‌گردد که در آن موسی ده فرمان را دریافت کرده بود. الیاس تنها کسی است که در تورات گفته شده است که به این مکان بازگشته است. او در غاری پنهان می‌شود. خدا به الیاس می‌گوید :”الیاس در اینجا چه می‌کنی؟” الیاس از پاسخ دادن طفره می‌رود و به طور غیر مستقیم اشاره می‌کند که ممکن است دین خداوند به پایان رسیده باشد و تلاشهای او نیز بینتیجه مانده باشد. بر خلاف موسی که از خدا درخواست بخشش برای قوم اسراییل کرد در زمانی که به پرستش گوساله روی آورده بودند الیاس به شدت از قوم اسراییل شکایت می‌کند و می‌گوید که او تنها فردی است که به خدا پایبند مانده است. خدا به اسراییل می‌گوید که از غار بیرون رود و در برابر خدا بایستد. باد شدیدی میاید ولیکن خدا این باد نیست. زمین لرزه شدیدی کوه را می‌لرزاند ولی خدا زمین لرزه نیست. آتشی از کوه عبور می‌کند ولی خدا آتش نیست. صدایی به الیاس می‌گوید “الیاس در اینجا چه می‌کنی؟” الیاس باز هم از پاسخ دادن طفره می‌رود و نشان می‌دهد که اهمیت معجزه‌ای را که مشاهده کرد درک نکرده است. خدا بار دیگر به او دستور می‌دهد و او را به دمشق می‌فرستد تا هزایل را عنوان پادشاه سوریه، جهو را به عنوان پادشاه اسراییل و یسع را به عنوان جایگزین خود مسح کند. الیاس دوباره اهب را می‌بیند و اهب یک باغ انگور را با کشتن صاحب آن به دست آورده است. اهب میخواسته باغ انگور نبوط را به دست‌آورد. او به او پیشنهاد باغی بهتر و قیمت خوبی داده است. ولیکن نبوط به او می‌گوید که خدا به او گفته است که از زمین خود خارج نشود. اهب این حرف را با ناخوشایندی قبول می‌کند. جزبل همسر اهب برای به دست آوردن آن نقشه می‌کشد. او ترتیب می‌دهد که همسایگان نبوط او را به مهمانی دعوت کنند. در مهمانی نبوط به کفر گفتن نسبت به خدا و توهین کردن به اهب متهم می‌شود. نبوط سنگسار می‌شود. وقتی نبوط کشته می‌شود جزبل به اهب می‌گوید که زمین او را تصاحب کند. خدا به الیاس می‌گوید که به نزد اهب رفته و بگوید :”آیا تو آدم کشتی و زمین او را تصاحب کردی؟” و “در زمینی که سگها خون نبوط را لیسیدند سگها خون تو را خواهند لیسید”. اهب عصبانی شده و الیاس را دشمن خود خطاب می‌کند. الیاس به او می‌گوید که او با کارهای خود دشمن خدا شده است. الیاس پیشبینی می‌کند که تمامی پادشاهی او حکومت او را رد خواهند کرد و همسر او جزبل توسط سگها خورده خواهد شد. خانواده او نیز توسط سگها و یا پرندگان خورده خواهند شد. وقتی اهب این حرف را می‌شنود آنچنان توبه می‌کند که خداوند مجازات او را لغو می‌کند ولیکن مجازات جزبل و پسر او اهازیا لغو نمی‌شود. الیاس از اهب دور شده و به نزد پسر او اهازیا می‌رود. در ابتدای داستان اهازیا به دلیل افتادن به سختی مجروح شده است. او به سراغ کاهنین بلزباب در بیرون اسراییل می‌فرستد تا بداند زنده می‌ماند.

الیاس پیامی به این مضمون به او می‌فرستد :”آیا هیچ خدایی در اسراییل نیست که تو به سراغ بلزباب خدای اکرون فرستادی؟” اهازیا درخواست می‌کند به او بگویند چه کسی این حرف را زده است. آنها می‌گویند که او کتی پوستین داشت و کمربندی چرمین و او فوراً الیاس را می‌شناسد. اهازیا سربازانش را برای دستگیری الیاس می‌فرستد. دو سرباز اول توسط آتشی که به درخواست الیاس از بهشت میاید کشته می‌شوند. رییس گروه سوم از الیاس درخواست بخشش برای خود و مردانش می‌کند. الیاس قبول می‌کند که به همراه گروه سوم به نزد اهازیا برود تا پیشگویی خود را شخصاً به او بگوید. الیاس به همراه یسع به رود اردن می‌رود. او عصای خود را به آب می‌زند و آب برای او باز می‌شود و او و یسع عبور می‌کنند. در این زمان کالسکه‌ای از آتش و اسبهایی آتشین پدیدار می‌شوند و الیاس در گردباد گرفتار می‌شود و عصای او به زمین میفتد و یسع آن را برمیدارد. الیاس برای آخرین بار در کتاب کرونیکلز دوم مورد اشاره قرار گرفته است. در این داستان الیاس نامه‌ای به جهورم در یهودا می‌نویسد. در این نامه به او می‌گوید که او قوم یهودا را مانند قوم اسراییل گمراه کرده است. او نامه خود را با پیشبینی مرگ فجیع برای او به پایان می‌برد.

در مسیحیت

در مسیحیت ترتیب کتابهای تنخ در عهد عتیق عوض شده است و از این رو کتاب ملاکی آخرین اشاره به الیاس است. در این کتاب وعده یک مسیح به دست الیاس داده می‌شود.”هان، من به نزد شما الیاس نبی را قبل از روز بزرگ و دهشتناک خداوند می‌فرستم” (ملاکی-باب4آیه5)در این روز آتشی بزرگ خواهد سوخت که “نه ریشه و نه ساقه باقی نخواهد گذاشت” در یهودیت این اتفاق به معنی بازگشت الیاس قبل از مسیحا در نظر گرفته می‌شود. عده ای از مسیحیان بر این باورند که آمدن یحیی نبی این پیشبینی را برآورده کرده است(انجیل متی-باب17آیه 12تا13 و باب11 آیه 14). اما این عقیده در انجیل یوحنا به صراحت رد شده است(یوحنا.باب1آیه19). به دلیل همین تناقض عده دیگری از مسیحیان تصور می‌کنند که الیاس در آخرالزمان و قبل از بازگشت عیسی دوباره باز خواهد گشت.

در اسلام

الیاس به عنوان پیامبری مهم در قرآن است. داستان الیاس در قرآن بسیار به داستان تورات شبیه است. در اسلام او به عنوان پیامبر قبل از یسع در نظر گرفته می‌شود. بعضی مسلمانان اعتقاد دارند که او ممکن است یک کوهن از نسل هارون بوده باشد. در قرآن سوره صافات داستان الیاس به صورت زیرآمده است:

و به راستی الیاس از فرستادگان [ما] بود (۱۲۳) چون به قوم خود گفت آیا پروا نمی‌دارید (۱۲۴) آیا بعل را می‌پرستید و بهترین آفرینندگان را وامی‌گذارید (۱۲۵) [یعنی] خدا را که پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شماست (۱۲۶) پس او را دروغگو شمردند و قطعاً آنها [در آتش] احضار خواهند شد (۱۲۷) مگر بندگان پاکدین خدا (۱۲۸) و برای او در [میان] آیندگان [آوازه نیک] به جای گذاشتیم (۱۲۹) درود بر پیروان الیاس (۱۳۰) ما نیکوکاران را این گونه پاداش می‌دهیم (۱۳۱) زیرا او از بندگان با ایمان ما بود (۱۳۲) – سوره صافات

قرآن همچنین در سوره انعام به الیاس اشاره می‌کند:

و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را که همه از شایستگان بودند (۸۵) – قرآن سوره انعام

 
منابع:
1) انعام / 85.
2) صافات / 123 – 132.
3) قاموس المحیط، فیروز آبادی، ج 2، ص 205.
4) نشر طوبی، ابوالحسن شعرانی، ج 1، ص 33.
5) الجامع فی العلل و معرفة الرجال، ج 2، ص 244؛ تاریخ دمشق، ج 9، ص 207 و 208؛ انوار التنزیل، بیضاوی، ج 3، ص 469.
6) قاموس كتاب مقدس، هاكس، ص 144؛ تفسیر الوسیط للقرآن الكریم، طنطاوی، ج 5، ص 120.
7) انعام / 83 – 85. ر. ك: تفسیر موضوعی قرآن كریم، آیة الله جوادی آملی، ج 7، ص 274.
8) مرآة العقول، ج 3، ص 28.
9) اصول كافی، ج 1، ص 228.
10) حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین، ج 3، ص 323.
11) مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 348.
12) تفسیر نمونه، ج 5، ص 330؛ تفسیر الكبیر، ج 13، ص 65.
13) تفسیر المنیر، وهبة الزحیلی، ج 23، ص 135.
14) تفسیر قرطبی، ج 7، ص 33.
15) صحیح بخاری، ج 2، ص 231؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 4، ص 1336؛ تاریخ دمشق، ج 9، ص 207.
16) العین فی اللغة، ج 3، ص 89؛ دلائل النبوة، ج 1، ص 159؛ مختصر تاریخ دمشق، ج 8، ص 231؛ بحارالانوار، ج 11، ص 36؛ مجمع البیان، ج 8، ص 457.
17) مجمع البیان، ج 8، ص 457.
18) تفسیر نووی، ج 2، ص 221.
19) قاموس كتاب مقدس، ص 18 و 19؛ ر. ك: المنتظم، ج 1، ص 259؛ التفسیر الوسیط للقرآن الكریم، ج 5، ص 121.
20) تفسیر قاسمی، ج 14، ص 127.
21) صافات / 124.
22) همان / 125 و 126.
23) تفسیر ابی السعود، ج 7، ص 204.
24) تفسیر موضوعی قران كریم، ج 7، ص 225.
25) الكاشف، ج 6، ص 654، به نقل از: قاموس كتاب مقدس.
26) سَأَلَ رَجُلٌ اَعْرابِیاً عَنْ نَاقَةٍ وَاقِفَةٍ فَقَالَ لِمَنْ هَذِهِ النَّاقَةُ الْوَاقِفَةُ؟ فَقَالَ الْاَعْرَابِی: اَنَا بَعْلُهَا وسُمِّی الرَّبُّ بَعْلاً» (تفسیر البرهان، ج 4، ص 33) .
27) تفسیر قرطبی، ج 15، ص 177؛ شرح فصوص الحكم، قیصری، ج 2، ص 337.
28) تفسیر الكبیر، ج 26، ص 61؛ تفسیر شبّر، ص 672؛ مجمع البیان ج 8، ص 457؛ الكشاف، زمخشری، ج 4، ص 58. فخر رازی به داخل شدن شیطان به درون «بعل» و صحبت كردن آن از داخل بعل اشكالاتی وارد كرده كه نظام الدین نیشابوری آن را نقد كرده است (تفسیر غرائب القرآن، ج 5، ص 574) .
29) تفسیر قرطبی، ج 15، ص 117.
30) تاریخ الامم و الملوك، ج 1، ص 274؛ المنتظم، ج 1، ص 261؛ كنز الدُرَر و جامع الغُرر، دواداری، ج 2، ص 239.
31) مختصر تاریخ دمشق، ابن منظور، ج 5، ص 26 و 27.
32) صافات / 127.
33) حیوة القلوب، علامه مجلسی، ج 2، ص 841. در نقل دیگری آمده است: سه سال بر قوم الیاس علیه السلام باران نبارید (تاریخ دمشق، ج 9، ص 209 – 210) .
34) بحارالانوار، ج 16، ص 337.
35) تاریخ دمشق، ج 9، ص 205؛ كنز العمال، ج 14، ص 150. برخی دیگر مدت پنهان شدن را هفت سال ذكر می كنند. ر. ك: مستدرك سفینة البحار، علامه نمازی، ج 1، ص 130.
36) برخی می گویند: حضرت یونس علیه السلام پس از الیاس علیه السلام به پیامبری رسید (المنتظم، ج 1، ص 261؛ مستدرك سفینة البحار، ج 1، ص 130؛ اما مشهور این است كه الیسع علیه السلام پس از الیاس علیه السلام به پیامبری رسید.
37) حیوة القلوب، ج 2، ص 842؛ قصص الانبیاء، قطب راوندی، ص 251؛ مجمع البیان، ج 8، ص 457. ر. ك: بحارالانوار، ج 13، ص 393؛ الكامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج 1، ص 14؛ تاریخ الامم و الملوك، ج 1، ص 274؛ المنتظم، ج 1، ص 261؛ مختصر تاریخ دمشق، ابن منظور، ج 5، ص 27.
38) عرائس المجالس، ثعالبی، ص 230.
39) تفسیر سمرقندی، مشهور به بحر العلوم، ج 1، ص 499.
40) مجمع البیان ج 8، ص 457.
41) تاریخ مختصر الدُوَل، ص 35.
42) المستدرك علی الصحیحین، ج 2، ص 617؛ مناقب آل ابی طالب، ج 1، ص 180؛ اصول كافی، ج 1، ص 242، تنقیح المقال، ج 1، ص 282.
43) حدیقة الشیعة، ج 2، ص 961 و 1007.
44) الشیعة و الرجعة، شیخ محمد رضا طبسی، ج 1، ص 337.
45) انعام / 89.
46) تاریخ دمشق، ج 9، ص 206؛ الكامل فی التاریخ، ج 1، ص 148؛ المنتظم، ج 1، ص 259.
47) قاموس كتاب مقدس، ص 145.
48) ر. ك: تفسیر تسنیم، ج 5، ص 443.
49) حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین، ج 3، ص 323.
50) طلاق/ 3.
51) حدیقة الشیعة، ج 2، ص 1002.
52) بحارالانوار، ج 11، ص 33 و 34؛ ج 50، ص 304 و 305.
53) رحلة ابن بطوطة، ص 206 و 286 و 331 و 341 و 563.
54) قس یعنی رئیس نصاری در علم مانند قسیس. جاثلیق برتر و بالاتر از قس می باشد (الوافی، فیض كاشانی، ج 3، ص 558) .
55) اصول كافی، ج 1، ص 227 و 228؛ بحارالانوار، ج 13، ص 392؛ سفینة البحار، ج 1، ص 113؛ مستدرك سفینة البحار، ج 1، ص 131؛ محجة البیضاء، ج 4، ص 257، تفسیر البرهان، ج 4، ص 33؛ موسوعة الامام الصادق، سید كاظم قزوینی، ج 5، ص 443. البته علامه مجلسی این حدیث را ضعیف می شمارد مرآة العقول، ج 3، ص 30) .
56) تفسیر ابن عباس، ص 378؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3225؛ معجم الكبیر، ج 11، ص 56؛ الدر المنثور، ج 5، ص 186؛ فتح القدیر، ج 4، ص 512.
57) تفسیر قمی، ج 2، ص 226؛ تفسیر صافی، ج 4، ص 282؛ تفسیر البرهان، ج 4، ص 33.
58) كشاف، ج 4، ص 58؛ تفسیر الكبیر، ج 26، ص 162.
59) تفسیر شبّر، ص 673؛ مجمع البیان، ج 8، ص 456؛ تفسیر نمونه، ج 19، ص 145؛ تفسیر موضوعی قرآن كریم، ج 7، ص 222 و ج 14، ص 184.
60) مجمع البحرین، ج 4، ص 125؛ فتح القدیر، ج 4، ص 511؛ حدیقة الشیعة، ج 1، ص 152.
61) اطیب البیان، ج 11، ص 189.
62) تفسیر نمونه، ج 19، ص 145 و 146.
63) تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3225؛ معجم الكبیر، ج 11، ص 56؛ الدر المنثور، ج 5، ص 186؛ الكشف و البیان، ج 8، ص 169؛ فتح الباری، ج 6، ص 138؛ لسان المیزان، ج 6، ص 162؛ میزان الاعتدال، ج 4، ص 214؛ تفسیر فتح القدیر، ج 4، ص 512؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 281 و 282 و 295؛ غایة المرام، ج 2، ص 331 و ج 4، ص 135؛ تفسیر حبری، ص 359؛ امالی شیخ صدوق، ص 381 و 427؛ احتجاج، ج 1، ص 597 و ج 2، ص 591؛ تفسیر فرات كوفی، ص 356؛ معانی الاخبار، ص 122؛ مستدركات علم الرجال، ج 8، ص 116؛ مستدرك الوسائل، ج 10، ص 365؛ احقاق الحق، ج 3، ص 449 و ج 9، ص 127 و 129 و ج 14، ص 360 و 362 و ج 18، ص 503؛ عیون اخبار الرضاعلیه السلام ج 1، ص 487 و 488؛ تفسیر صافی، ج 4، ص 281؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 226؛ تفسیر البرهان، ج 4، ص 33؛ تفسیر اطیب البیان، ج 11، ص 189؛ تفسیر الاصفی، ج 2، ص 238؛ تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص 431 و 432.
64) بحارالانوار، ج 23، ص 171.
65) آیة الله معرفت این مطلب را در دروس تفسیر خود بیان كرده اند.
منبع : http://andisheqom.com