یعقوب (به عبری: יַעֲקֹב) پسر اسحاق، نوهٔ ابراهیم و برادر همزاد عیسو، از پیامبران توحیدی و سومین شه‌پدر، در کتاب‌مقدس است که نقش مهمی را در وقایع پایانی کتاب سفر پیدایش بازی می‌کند. یهودیان، مسیحیان، مسلمانان به پیامبری او اعتقاد دارند. در نزد یهودیان با لقب اسرائیل یا «خلیفه الله» معروف است و در قرآن هم در چند جا،[۱] با این نام از او یاد می‌شود.
بنا به تورات، یعقوب از دو همسر خود: راحیل و لیه و دو متعه یا همسران فرعی‌اش: بلهاه و زلفاه، صاحب دوازده فرزند شد که نامهایشان: رئوبن، شمعون، لاوی، یهودا، یساکار، زبولون، دان، نفتالی، اشیر، جاد، یوسف و بنیامین است که به بنی اسرائیل معروف می‌باشند.
یعقوب توسط پدر خود اسحاق نسبت به همه برادران خود و نیز خاندان اسحاق، برتری یافت و برکت گرفت و جانشین وی و ابراهیم گردید. اسحاق به او دستور داد از عیسو دور شود و تنها با دختران بین‌النهرین (که در آن زمان از باز ماندگان طوفان نوح بودند) ازدواج کند.[۲] و یعقوب نیز چنین کرد.[۳] یعقوب در طول گریزی که از برادرش عیسو داشت، در رؤیا دید که فرشتگان از نردبان به بالا و پایین می‌روند. در کابالا، نردبان یعقوب به معنی گذر از چهار دنیا می‌باشد. قرآن هم فرزندان یعقوب یا بنی اسرائیل را «باقی‌مانده کسانی که با نوح بر کشتی سوار شده‌اند»، خوانده‌است.[۴] همچنین یعقوب و پدرش اسحاق در قرآن امام خوانده شده‌اند.[۵] یعقوب در مصر در گذشت ولی از آنجا که به یوسف وصیت کرده بود تا او را در کنعان در مقبره خانوادگی در کنار ابراهیم و همسرش سارا و اسحاق و همسرش ربکا و همسر خود یعقوب لیه خاک کنند، یوسف از فرعون وقت مصر اجازه گرفت و به کنعان رفته و او را در آنجا دفن کرد.[۶]
یعقوب به معنی تعقیب کننده است.[۷] و[۸] هر چند به معنی ریشه کن کننده نیز آمده است.[۹]
نظر اسلام
نام یعقوب ۱۶ بار در قرآن تکرار شده است. لقب اسرائیل نیز، در قرآن چند جا برای یعقوب آمده است.[۱۰] همچنین سوره‌ای به نام «اسراء» در قرآن وجود دارد که نام دیگر آن «بنی اسرائیل» است.
طبری روایتی نقل کرده و آن را مشتق از سری (به معنی حرکت در شب) دانسته و می‌گوید:چون در داستان اختلاف میان یعقوب و برادرش عیص ایجاد شد یعقوب از فلسطین گریخت و به سوی (فدان آرام) رهسپار شد و شبها راه می‌رفت و روزها مخفی می‌شد اسرائیل نامیده شد؛ ولی امام ششم شیعیان؛ جعفر صادق در روایتی گفته‌است: اسرائیل به معنای عبدالله است زیرا (اسرا) به معنای عبد است و (ایل) هم نام خدای عزوجل می‌باشد. در روایت دیگر آمده است که (اسرا) به معنای قوِّت است و ایل هم نام خداست و معنای اسرائیل نیروی خداست. همچنین در دعای سمات یعقوب، اسرائیلِ خدا نامیده شده است.[۱۱]
یعقوب فرزند اسحاق فرزند ابراهیم خلیل، ملقب به اسرائیل و از انبیای بزرگ الهی بود. یعقوب خاندان پاک و شریفی داشت، پدرش، اسحاق، از پیامبران بزرگ و مادرش دختر حضرت لوط بود.
حضرت یعقوب چهار زن داشت و از آنان 12 پسر پیدا کرد که به آنان فرزندان اسرائیل و اسباط دوازده گانه و بنی اسرائیل می‌گویند. لذا یعقوب جدّ بنی اسرائیل بود.
نام یعقوب 16 بار در قرآن آمده و یک بار نیز با عنوان اسرائیل از او یاد شده است. حضرت یعقوب علیه السلام پس از درگذشت پدرش، اسحاق، به مقام پیامبری رسید. شریعتی که تبلیغ می کرد همان شریعت ابراهیم علیه السلام و کتاب او هم همان صحف ابراهیم بود.
از زندگی حضرت یعقوب علیه السلام تنها دو واقعه در قرآن مجید آمده است؛ یکی آنکه هنگام مرگ از فرزندان خود پرسید:«بعد از من چه کسی را خواهید پرستید؟»
گفتند:«خدای تو و خدای پدرانت، خدای ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را خواهیم پرستید.»
واقعه دیگر مربوط است به داستان یعقوب و یوسف و حوادثی که بر سر فرزندش گذشت، و اندوه وی در فراق پسرش، کوری چشمش و سرانجام، رسیدن به وصال یوسف و بازیابی بینایی‌اش.
یعقوب پس از تحمل و رنج و اندوه بسیار، در 140 یا 147 سالگی در مصر از دنیا رفت و هنگام مرگ به فرزندش، یوسف، وصیت کرد که جنازه او را به فلسطین ببرد و نزد پدر و جدش، اسحاق و ابراهیم، دفن کند.
یوسف نیز به وصیت پدر عمل کرد و وی را در حرم ابراهیم در شهر الخلیل به خاک سپرد. اکنون نیز قبر این خاندان در الخلیل بر جا است.
کشتی گرفتن حضرت یعقوب با فرشته در باور یهود
در سِفر پیدایش فصل ۳۲ فقرات ۲۴ تا ۳۰ چنین آمده است: ۲۴ و یعقوب تنها ماند و مردی با وی تا طلوع فجر کشتی می‌گرفت. ۲۵ و چون او دید که بر وی غلبه نمی‌یابد کف ران یعقوب را لمس کرد و کف ران یعقوب در کشتی گرفتن با او فشرده شد. ۲۶ پس گفت: مرا رها کن زیرا که فجر می‌شکافد. گفت: تا مرا برکت ندهی تو را رها نکنم. ۲۷ به وی گفت: نام تو چیست؟ گفت: یعقوب. ۲۸ گفت: از این پس نام تو یعقوب خوانده نشود بلکه اسرائیل زیرا که با خدا و با انسان مجاهده کردی و نصرت یافتی. ۲۹ و یعقوب از او سؤال کرده گفت: مرا از نام خود آگاه ساز. گفت: چرا اسم مرا می‌پرسی؟ و او را در آنجا برکت داد. ۳۰ و یعقوب آن مکان را فنیئیل نامیده (گفت:) زیرا خدا را روبرو دیدم و جانم رستگار شد..
این موارد در شأن خدا و پیامبر نیست؛ از این رو یهودیان را به پاسخ واداشته است. در سایت انجمن کلیمیان تهران آمده است: «ماجرای کشتی گرفتن حضرت یعقوب با فرشته، یکی از سوء تفاهماتی است که نسبت به یهودیت ناشی از ترجمه اشتباه برخی مترجمین غیر یهودی کتاب مقدس پیش آمده است؛ که بطور غلط آنرا کشتی با خدا ترجمه کرده‌اند. در تورات سفر پیدایش فصل ۳ آیه ۲۴ می‌فرماید: و یعقوب تنها ماند و مردی با وی تا طلوع فجر کشتی گرفت. در آیه صریحاً تا کید می‌گردد که مردی با او کشتی گرفت؛ و البته در چند آیه بعد (آیه ۲۸) می‌فرماید: زیرا با الوهیم و انسان مجاهده کردی و نصرت یافتی. کلمه الوهیم به مفهوم فرد یا شخصی که دارای قدرت می‌باشد. از صفات و کنیه‌های خداواند نیز می‌باشد و به معنای خدایی که همه نیروها از او منشأ گرفته، بکار می‌رود. در ضمن الوهیم به معنای فرشته، قاضی، حاکم و . . . نیز می‌باشد که در ترجمه‌های غلط موجود در بازار کلمه الوهیم در این آیه خداوند معنی شده است که با توجه با آیه ۲۴ که صراحتاً مردی قید می‌کند اشتباه است و معنای صحیحی فرد قدرتمند یا فرشته می‌تواند باشد که با توجه به کتاب هوشع نبی فصل ۱۲ آیه ۴ و ۵ که در مورد همین واقعه در آیه ۴ کلمه الوهیم و در آیه ۵ کلمه مَلاخ به معنای فرشته را بکار می‌برد الوهیم در این عبارات به معنای فرشته می‌باشد که طبق باور یهود این فرد، فرشته حامی برادر حضرت یعقوب می‌باشد. در نهایت این را هم باید اضافه کنیم که بر اساس اصول دین یهود خداوند جسم نیست و به ماده نیز شبیه نمی‌باشد.»
استفاده کلمه الوهیم بمعنی فرشته در کتاب هوشع نبی
با توجه به کتاب هوشع نبی فصل ۱۲ آیه ۴ و ۵ که در مورد همین واقعه در آیه ۴ کلمه الوهیم و در آیه ۵ کلمه مَلاخ به معنای فرشته را بکار می‌برد الوهیم در این عبارات به معنای فرشته می‌باشد که طبق روایات یهود این فرشته، فرشته حامی برادر حضرت یعقوب می‌باشد.
ماهیت خداوند از دیدگاه یهود
بر اساس اصول دین یهود خداوند جسم نیست و به ماده نیز شبیه نمی‌باشد.[۱۲]
نام دوم یا لقب حضرت یعقوب
اسرائیل یا ییسائل در عبری از ترکیب دو کلمه سر و اِل تشکیل شده است. سر = رئیس، سردار، حاکم، امیر اِل = خدا که در مجموع به معنای سردار الهی یا خلیفه اله است؛ و نام دیگر حضرت یعقوب (ع) می‌باشد.[۱۳]
سایر روایات
اسرائیل به معنی «آن که با اِل (خدا) کشتی گرفت»، «آنکه بر اِل (خدا) پیروز شد» و از این رو «آنکه همراه اِل (خدا) حکم روایی کرد»[۱۴] لقب یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم بود. داستان نامگذاری وی عهد عتیق، پیدایش ۳۲:۲۸ چنین آمده است:
و یعقوب تنها ماند و مردی با وی تا طلوع فجر کشتی می‌گرفت؛ و چون او دید که بر وی غلبه نمی‌یابد، کف ران یعقوب را لمس کرد، وکف ران یعقوب در کشتی گرفتن با او فشرده شد.
پس گفت: «مرا رها کن زیرا که فجرمی شکافد.» گفت: «تا مرا برکت ندهی تو را رهانکنم.» به وی گفت: «نام تو چیست؟» گفت: «یعقوب.» گفت: «از این پس نام تو یعقوب خوانده نشود بلکه اسرائیل، زیرا که با الوهیم و با انسان مجاهده کردی و نصرت یافتی.»
و یعقوب از او سؤال کرده، گفت: «مرا از نام خودآگاه ساز.» گفت: «چرا اسم مرا می‌پرسی؟» و او را در آنجا برکت داد؛ و یعقوب آن مکان را «فنیئیل» نامیده، گفت: «زیرا الوهیم را روبرو دیدم و جانم رستگار شد.»
پیشتر در پیدایش ۲۸:۲۰ یعقوب چنین نذر کرده بود:
و یعقوب نذر کرده، گفت: «اگر الوهیم با من باشد، و مرا در این راه که می‌روم محافظت کند، و مرا نان دهد تا بخورم، و رخت تا بپوشم، تا به خانه پدر خودبه سلامتی برگردم، هرآینه یهوه، خدای من خواهد بود.
بعداً در شعری که موسی برای بنی اسرائیل می‌خواند به صورت گلایه چنین گفته می‌شود:
برای دیوهایی که خدایان (اله) نبودند، قربانی گذرانیدند، برای خدایانی (الوهیم) که نشناخته بودند، برای خدایان (الوهیم) جدید که تازه به وجود آمده، وپدران ایشان از آنها نترسیده بودند.
- رئوبن
- شمعون
- لاوی
- یهودا
- دان
- نفتالی
- جاد
- اشیر
- یساکار
- زبولون
- یوسف
- منسه
- افرایم
- بنیامین
